Van prikbus tot pop-up: alles uit de kast voor een hogere vaccinatiegraad

Het gros van de Nederlanders liet zich tijdens de coronacrisis vaccineren op één van de grootschalige vaccinatielocaties van de GGD’en. Maar er stonden ook prikbussen in woonwijken. Of pop-up containers bij supermarkten. Zo kon iedereen zich gemakkelijk, laagdrempelig en dichtbij laten vaccineren. Sanneke Kikstra en Niek Hof werkten bij de landelijke coronabestrijdingsorganisatie en blikken terug op dit zogeheten ‘fijnmazig vaccineren’.

Allebei begonnen ze hun werk bij een regionale GGD: Sanneke Kikstra in West-Brabant en Niek Hof in Groningen. Beide projectleiders hielden zich bezig met het (opzetten van) het vaccinatieproces. Later maakten zij beiden de overstap naar de landelijke coronabestrijdingsorganisatie. Daar waren zij verantwoordelijk voor fijnmazig vaccineren, wat later de doelgroepgerichte aanpak werd genoemd. Met vernieuwende ideeën en veel geduld werkten zij mee aan een hogere vaccinatiegraad in Nederland.

22 groepen, 22 smaken

Een zo hoog mogelijke vaccinatiegraad in Nederland: dat was het doel tijdens de coronacrisis. ‘Daarbij was het belangrijk om niet alleen aan de grote massa te denken’, vertelt Niek. ‘Want er waren ook groepen mensen die niet zomaar uit eigen beweging naar een vaccinatielocatie kwamen. Bijvoorbeeld arbeidsmigranten, mensen met onderliggende ziekten, daklozen, asielzoekers of laaggeletterden. Dit waren allemaal mensen die een barrière ervaarden om naar een vaccinatielocatie te komen. Soms hadden zij de financiële middelen niet om te komen. En soms waren mensen angstig omdat ze de Nederlandse taal niet spraken. Dit hebben we allemaal in kaart gebracht. En voor alle 22 groepen hebben we vervolgens een specifieke aanpak bedacht om tóch meer vaccinaties mogelijk te maken.’

Hulp nodig van mensen met sleutelrol

Voordat Niek bij het landelijke Team Vaccineren kwam, werkte hij in Groningen mee aan het vaccineren van moeilijk bereikbare doelgroepen. ‘Tijdens de hoogtijdagen van het coronavirus hebben we een speciale vaccinatielocatie opgebouwd in Ter Apel’, vertelt hij, ‘zodat de mensen daar ook gevaccineerd konden worden. We schakelden daar altijd de hulp in van mensen met een ‘sleutelrol’, zoals we dat noemden. Denk aan medewerkers van het COA, huisartsen, of bewoners van het AZC die voor ons konden tolken. Als zij enthousiast waren om ons te helpen, had dat direct impact op de vaccinatiebereidheid. Een belangrijke les die we de gehele crisis in ons achterhoofd hebben gehouden.’

Onwerkelijke situatie

Sanneke werkte tot de zomer van 2021 bij GGD-West Brabant. ‘Pas daarna, toen ik al bij de landelijke organisatie werkte, hadden we tijd om eens dieper na te denken: wie bereiken we op dit moment niét? Hoe goed zijn de vaccinatielocaties bereikbaar? Waar plaatsen we het beste nieuwe locaties? De eerste maanden hadden we daar te weinig tijd en aandacht voor. Het was ook zo’n onwerkelijke situatie, die periode dat we begonnen met vaccineren. De vele uren die we werkten, de tijdsdruk, het hele land dat over onze schouders meekeek. Toen ik bij het landelijke team kwam werken, was er ietsjes meer rust. We konden de lokale GGD’en gaan adviseren en hen richtlijnen geven voor een succesvolle doelgroepgerichte aanpak.’

Sanneke heeft tientallen voorbeelden als het gaat om de ondersteunende rol die de landelijke coronabestrijdingsorganisatie speelde om dit fijnmazig vaccineren mogelijk te maken. ‘Wij wisten bijvoorbeeld precies hoeveel vaccins we vanuit het RIVM zouden ontvangen en wanneer. Met die kennis konden we bijvoorbeeld de regionale GGD’en adviseren over vrije inloop of juist vaccineren op afspraak. Dat laatste ging via het landelijke callcenter, waarvoor wij verantwoordelijk waren. We hielden ons bezig met de logistiek zoals het vervoer en de opslag van vaccins. We regelden de landelijke communicatie. En we sloten een landelijk contract af voor units en bussen die de lokale GGD’en van ons konden lenen om in de wijken te vaccineren, dichtbij de bevolking en dichtbij de moeilijker bereikbare doelgroepen.’

Regelen, ondersteunen en adviseren

De landelijke coronaorganisatie regelde niet alleen, maar deelde ook veel adviezen. Sanneke: ‘We deelden informatie, we brachten mensen bij elkaar en we probeerden ook de lokale GGD’en te enthousiasmeren om nieuwe werkwijzen uit te proberen. Bijvoorbeeld de prikbussen, die waren niet meteen populair. Te koud, te klein, te krap. Maar wij konden uitleggen waarom prikbussen de vaccinatiegraad omhoog konden helpen. We wisten intussen dat herhaald contact met de GGD mensen over de streep kon trekken om zich te laten vaccineren. En als ze de prikbus elke week bij de Albert Heijn zagen staan, was het drie keer twijfelen en de derde keer toch het gesprek aangaan. We hebben de regio’s ook vaak geadviseerd om ‘sleutelpersonen’ in te zetten, zoals Niek al noemde. Dan ging er bijvoorbeeld een imam of dominee mee naar een pop-uplocatie. Of een tolk mee naar een wijk waar vooral Turks werd gesproken.’

Mensen en kennis samenbrengen

Niek hield alle best practices van de lokale GGD’en bij. Hij werkte ook mee aan een informatieplatform en webinars voor de regio’s. En hij organiseerde een wekelijks overleg/inloopspreekuur over fijnmazig vaccineren, waar GGD’ers uit het hele land van elkaar konden leren. Niek: ‘Het ging ook om successen delen, elkaar tips en feedback geven en elkaars hulp vragen. Het fijnmazig vaccineren was zeker pionierswerk, maar we wilden voorkomen dat we in iedere regio steeds opnieuw het wiel zouden uitvinden. En door met elkaar in gesprek te zijn, konden we vanuit landelijk steeds betere adviezen en richtlijnen opstellen.’

De doelgroepgerichte aanpak was vooral gericht op goede informatievoorziening. ‘We hebben bijvoorbeeld landelijke communicatiemiddelen laten maken in allerlei talen’, zegt Sanneke. Ze benadrukt: ‘Het was nooit onze taak of de taak van de GGD’en om mensen te overtuigen. De vaccinaties waren vrijwillig en moesten dat ook blijven. Maar we merkten dat mensen zich meer ontspannen voelden naarmate zij vaker met een GGD in aanraking kwamen. Als mensen op hun gemak informatie konden verzamelen, kwamen zij op een later moment toch vaak terug om de vaccinatie te halen. Eigenlijk leerden we al doende dat we met geduld en herhaling veel konden bereiken.’

Indrukwekkende start-up

Een indrukwekkende start-up: zo zien Niek en Sanneke de landelijke coronabestrijdingsorganisatie. ‘Processen waar andere grote organisaties tien jaar over doen, moesten wij in maanden inrichten’, zegt Sanneke. ‘Soms zelfs in weken. En dat was echt niet altijd makkelijk – er waren veel hobbels op de weg. Vaccineren is bijvoorbeeld een medische handeling, waardoor we ons moesten houden aan de medische richtlijnen van het RIVM. En dat was lang niet het enige.’

Pionierswerk

Als voorbeeld geeft Sanneke het bezoeken van verzorgingstehuizen. ‘Daar wilden we met alle liefde naar toe om mensen te vaccineren die slecht ter been waren. Maar deze doelgroep kreeg destijds het vaccin van Moderna. En die vaccins mochten niet verplaatst, want dan konden er te veel bubbeltjes in de vloeistof komen.’ Ze lacht: ‘Het mocht geen Spa Rood worden.’ Toch waren het dít soort problemen die veel collega’s hoofdpijn bezorgden. Niek: ‘Uiteindelijk zijn we met Pfizer naar de verzorgingstehuizen gegaan. Zo waren we dag en nacht aan het zoeken naar manieren om het onmogelijke tóch mogelijk te maken. Een artsentekort? Oké, dan vragen we verpleegkundig specialisten. Te druk op een locatie? Dan openen we snel een nieuwe. Het was pionierswerk. Als je terugkijkt, is het eigenlijk een wonder wat we in zo’n korte tijd bereikt hebben.’